ویژگی های مسجد جامع بزرگ هرات:
این مسجد تاریخی در زمینی به مساحت اضافه از ۴۶ هزارمترمربع اعمارگردیده که مشتمل بر ۴۶۰ گنبد، ۱۳۰رواق،۴۴۴ فیل پایه، دوازده گلدسته، چهار ایوان، چهار دروازه، چهار کتیبه بزرگ مزین با آیاتی ازقران ، اشعار عرفانی عرفا و شاعران بزرگ، سه سراچه، یک منبر سنگی، کتابخانه (شامل چهار هزار جلد کتاب) و وضوخانه می باشد که در زیباترین محل شهرقدیم هرات موقعیت داشته و در یک زمان گنجایش بیش از یک صد هزار نمازگزار را دارد. .
به گفته وی گلدسته های مسجد که برای رساندن صدای اذان به گوش مردم ساخته شده، بین۱۷تا ۳۶متر ارتفاع،۷ تا ۱۰ متر قطر داشته راس هرکدام دارای هشت رواق بوده که بام شان با کاشی فیروزه ای تزیین یافته است .
برای کسی که ساکن هرات نیست مسجد جامع هرات بر علاوه کشش مذهبی کشش های دیگری نیز دارد .
هر کسی که بار اول این مسجد را می بیند در نظر اول مبهوت عظمت و معماری این مسجد خواهد شد. نقش و نگارهای پر رنگ و کاشی های معرق هفت رنگ ایوان ها وگلدسته های کاشی کاری شده حتی در نگاه شهروند هراتی نیز جالب وجذاب می باشد .
مسجد جامع هرات در طول تاریخ فراز و فرود های زیادی را به خود دیده است. چندین بار تخریب و دوباره ساخته یا ترمیم شده است درسال ۴۱۴ هجری قمری نیمی از مسجد که غالبا با چوب پوشیده شده و رنگ آمیزی شده بود در آتش سوخت ولی به همت خواجه محمد تاکی و همکاری مردم دوباره ترمیم گردید و حدود دوقرن بعد به اساس مشورت شیخ الاسلام فخرالدین رازی به دستور سلطان غیاث الدین غوری به شکل کنونی با استفاده از خشت پخته، تزئینات و کاشی های فیروزه ای بنا گردید که با مرگ سلطان، پسرش سلطان محمود بعضی ازکارهای باقی مانده از زمان پدرش را به اتمام رسانید .
فراز وفرود ها ی تاریخی مسجد جامع هرات:
بقول ایام الدین اجمل رئیس آبدات تاریخی هرات مسجد جامع بزرگ هرات در مسیر تاریخ فراز وفرود های زیاد دیده است این بنای تاریخی در حملهء چنگیزخان شکسته شده بود. بار دیگر در عصر اعلیحضرت شاهرخ میرزا و به دستور وی ترمیم شد و باز بسال ۹٠٤ مرحوم امیر علی شیر نوائی آنرا به وضعی مرغوب ترمیم و به کاشیهای رنگین مزین نمود.از آنجائیکه هنر معماری در عصر تیموری ها خیلی با رونق وشکوه بود این مسجد بزرگ را مانند بنا های تاریخی دیگر عصر تیموریان بطور حیرت انگیزی منقش نمودند. ولی دوباره در ایام فتور هرات مجددا شکستهای به آن رخ داد. که مرحوم حسن خان شاملو هروی آنرا ترمیم کرد تا باز مرحوم وزیر یارمحمد خان ایوان مقصوره را که شکسته و فرو غلطیده بود، دوباره بپوشید. و در عصر امیر حبیب الله خان سرا پای مسجد جامع بصورت اساسی ترمیم شد. اما اطراف آنرا حویلی های محلی محیط میداشت. مرحوم محمد قاسم خان نایب الحکومهء هرات آن سرا ها را خریداری نموده اطراف مسجد جامع را پاک و هموار نمود. در سال ۱۳٢٢ شمسی حسب نظریهء محمد ظاهر خان پادشاه سابق و به همت عبدالله خان ملکیار به ترمیم اساسی این مسجد مبارک معطوف فرمود. مهندسین لایق هروی را جمع، استشاره و استخاره نموده در ۱٤ حمل سال مذکور کار ترمیم آن آغاز گردید. مرحوم حاجی محمد اسمعیل مهندس و مرحوم غلام حیدر مهندس هروی که هر دو در فن معماری قدیم هرات از نوادر روزگار بودند، بکار تعمیر و ترمیم مسجد جامع مؤظف گردیدند. خداوند (ج) آن دو آزاد مرد هنرمند را مغفرت فرماید که هنر معماری قدیم را بار دیگر احیاء نمودند و صنعت کاشی کاری معرق را به شاگردان آموختند. عمل خطاطی مسجد به مرحومان حاجی ملا عبدالله هروی و میرآقای نستعلیق نویس تفویض گردید و بعد استاد ارجمند و خطاط بی مثل و مانند جناب آخند ملا محمد علی عطار هروی که در نگاشتن خطوط هفت گانه و اصول خطوط اصل و فرع یگانهء آفاق و در هنر خطاطی طاق است، نگاشتن کتیبهء ثلث جلی این معبد باستانی به وی تفویض گردید و به توفیق الهی آیات مقدس کلام الهی را دورادور مسجد بقلم خویش نگاشت. نگارنده عاجز نیز افتخار دارد که از شروع کار ترمیم مسجد الی مدت پنج سال تمام در کار تزئین و نقاشی این معبد مقدس مشغول خدمت بوده و حتی المقدور در آن رشته ایفای وظیفه نمود.
قبل از کودتای هفت ثور کار سنگفرش نمودن مسجد جامع شریف شروع گردید که با وقوع کودتای هفت ثور و جنگها، نیمه تمام ماند هر چند دران زمان مرحوم استاد هنر میناتوری الجاج محمد سعید مشعل غوری هروی با گماشتن شاگردان زیاد کار کاشی کاری وترمیم آن را بعهده گرفت.البته جنگ ها وکشمکش ها کمتر فرصت میداد تا این مهم را ادا نماید و.بعد از جنگها از بودجه آبدات تاریخی مجدداً اعمار گردید.
اکنون به خاطر حفظ و مرمت این بنای تاریخی و عبادتگاه مسلمین، چهار مهندس، شش استاد کاشیساز و پنج استاد خوشنویس به وظیفه گمارده شده اند.اما در نزد مردم هرات روایتی است که گویا کار در مسجد جامع هرات هیچ گاهی تمام شدنی نیست و اگر روزی کار مسجد کاملاً اکمال شود،آن روز قیامت خواهد رسید.!
عظمت مسجد جامع هرات:
مسجد جامع هرات نه تنها برای خارجیهاییکه از آن دیدن می نمایند جالب است، بلکه برای مردمی که ساکن هرات هستند این بنای تاریخی بر علاوه کشش مذهبی، کششهای دیگری نیز دارد. هر کس بار اول این مسجد را ببیند در نظر اول مبهوت عظمت و معماری این مسجد خواهد شد. اولین چیزیکه حایز اهمیت و ارزش است و حفظ آن توسط پروژه بینالمللی صورت گرفته بود، دروازه ورودی مسجد جامع است که فعلاً به خاطر اینکه رفت آمد نشود مسدود میباشد و در قسمت بالای این مسجد پوش فلزی شده که از باد، باران و سرما جلوگیری. شود.دومین چیزیکه ارزش و اهمیت دارد ایوان مسجد است که از جمله عجیبههای هنر معماری جهان است.به این عظمت فکر کنید که در هشت صد سال قبل این کار، کاری بوده که از روی اخلاص شده است.اگر چه درین مدت خسارات و ضرر های وارد شده است، اما به همت مردهای که مسوولیت این بخش را به عهده داشتند کوشش کردند که این دو نقطه همان قسم که است باقی بماند.
در بیشتر نقاط جهان از جمله در ایران، سمرقند و هند مسجدها شباهتهای زیادی با معماری مسجد جامع شریف و همچنان کاشیهای که درین مسجد دیده می شود دارند. این کاشیهای تزیینی خود هنری یادگار از دورهای تیموریها میباشد.
مسلما حفظ وپاسداری از آثار تاریخی یکی از وجایب ملی ومیهنی است که باید به آن توجه جدی صورت گیرد واگر آثار تاریخی به عقاید ومقدسات مردم مربوط شود دران صورا إهتمام دوچندان را می طلبد.همان است که توجه وإهتمام بیش از حد سلاطین تیموری در امر تر میم ،تز ئین وکاشی کاری مسجد جامع بزرگ هرات که در عهد سلطنت سلطان غیاث الدین غوری بناء یافته است از أهمیت خاص بر خوردار است.واما برخی دوستان تر میم را با إعما را اشتباه گرفته بناء این مسجد بزرگ را به سلاطین تیموری منسوب میسازند که اشتباه خیلی بزرگی است.تیموریان افتخارات فر هنگی واجتماعی فراوان دارند ونیاز نیست که گذشته هارا هم به پای ایشان ختم کنیم ویا حق یک تمدن را چشم پوشی نمائیم. وبگوئیم .اگر مستقیما وبدون مقدمه بگوئیم این مسجد در عهد سلاطین تیموری ساخته شده.درانصورت مر تکب اشتباه وغبطه بزرگ شده ایم.همانطوریکه إعمار این مسجد ومعمار ان آن قابل افتخار است .کسانیکه آنرا با این زبیائی منقش ساخته اند نیز قابل مباهات وافتخار میباشند بناءص هنر وزحمتی را که تیموریان بخاطر زیبا سازی این بناأ بزرگ بخرچ داده اند از هر حیث قابل قدر است .اما سابقه إعمار این مسجد به همین شکل وسیما بر میگردد به عهد سلطان غیاث الدین غوری ودیگ برنجی بزرگ در داخل این مسجد نیز از آثار همان وقت است.
