دربررسی کلی می توان گفت که شهر غلغله مرکز تجمع بودائیان در بامیان بوده که ساختار این شهر را به اندازه ای 4-5 جریب زمین درنظرگرفته شده که از نگاه موقعیت جغرافیایی دریک تپه ای مخروطی نما واقع شده وبزرگترین مراکز مذهبی بودائی بوده که تاحدود نشر آئین بودایی درکشور را گرفته بود. واز سوی هم این شهر درسرراه کاروان های هند وچین قرارداشت . بهترین مکان برای تبادله افکار بودائیان بوده که ازهمین جهت شهرت بیشتر را پیدا کرده وتا زمان پیش از مسلمانان برای تبلیغ ونشر وپخش آئین بودائی نیزاستفاده شده است. علاوه بران ساختار این شهر باهنرنمایی ازسبک بودائی اساس وبنا نهاده شده است . باآنکه نمی توان گفت که به چه شکل ساخته شده ولی در اثر تحقیقات که صورت گرفته دراین شهر پایگاه های وجود داشته که برای حفظ ونگداشت شهراستفاده شده است . فصل دیگری که دراین شهر صورت گرفت این بود که آئین بودایی به نحو واشکال مختلف از بین رفت و دین مقدس اسلام در این ولایت (شهرغلغله) جایگزین شد . تا اینکه زمانی رسید که سلسله غوریان این شهر را به عنوان پایتخت استفاده کرده وبهترین سبک هنری اسلامی درساختار شهر صورت گرفت .
خصوصا ارگ شهر را درتاریخ به شکل بسیار جالب توصیف می کند، که ازبهترین هنرنمایی کارگرفته شده وبه همین ترتیب پائین ازخود ارگ شهر، تعداد خانه های بوده که دراین خانه ها حدود 500 نفر زیست وزندگی داشته وعلاوه بر، آن درنزدیکی خانه بازار وجود داشته که بعدا به مرکز تجمع مسلمین دربامیان تبدیل می شود . علاوه برآن درنزدیکی شهریک مسجد قرار داشته که برای ادای نماز و.... از آن کارگرفته شده که در حدود 200 نفررا گنجایش داشته است . درعصرغوریان این شهر بهترین مکان برای تبدیل فرهنگ ،عقاید، صنعت وتجارت تبدیل شد . زیرا کاروان های تجارتی هندوچین ، شهر غورات وغزنی و... رفت وآمد داشتند. صنعت ازظروف سفالی منقش گرفته تااسباب فلزی به کمال ظرافت ساخته می شد. خطاطی وخوشنویسی عربی وفارسی درمیان اهالی شهر غلغله ترقی زیاد کرده بود.چهاراطراف شهر که تعداد خانه ها وجود داشت که برای حفظ ونگهداشت آن تعداد برج ها ساخته شده بود که این برج ها از دوقسمت بالا وپائین تشکیل یافته بود. که قسمت بالای آن نگهبانان شهر بوده که تمام شهر را تحت مراقبت خود قرارمیداد . وقسمت پائین آن استراحتگاه نگهبانان بود که از آن استفاده میشد . اما باهجوم امپراطوری مغل ، درنتیجه جنگ زیاد که درمقابل مردم شهرنمود مردم شهر را شکست داد. وسپاه مغل داخل شهر شده وشهررافتح نمودند. وبعد از تاراج شهر ،آنرا شهرمغضوب لقب دادند که از آن به بعد تا حدود 100سال این شهر سرد وخاموش باقی ماند . بعداز گذشت این مدت زمان این شهرسرد وخاموش هیچگونه نقش نداشته بلکه روز به روز تخریب شده می رفت . وسرنوشت به آنجا رسید که ازاین شهر به حیث مرکز دفاعی در زمان شوروی وجنگ داخلی استفاده می کردند .
وامروز از خطر ماین آن نمیتوان از آن به صورت اعلی تحقیق کرد. امیدوارم که چنین موانع برداشته شده تاباشد که تحقیقات بیشتری در آن صورت گیرد.
نویسنده : حمیدالله حمیدی
