جرگه در لغت به آن معنی اطلاق میشود که صلاحیت فیصله را داشته و هم فیصلۀ آن مورد قبول قرار گیرد، و در اصطلاح عام به آن مجلس گفته میشود که برای حل و فصل مشکلات قومی ، محلی ، مردمی و مسائل ملی برگزار شده باشد. ولسی جرگۀ افغانی اصول ،قوانین و سرمشق های خاص خود را دارد.در هر منطقه افراد اشتراک کننده در جرگه اشخاص سرشناس ، مورد قبول و شناخته شده میباشند. این افراد را در اصطلاح جرگه مار (اعضای جرگه)، مرکچیان یا مشران (بزرگان) گفته میشوند.
در جرگه فردی مشخص به حیث بزرگ مجلس وجود ندارد و بزرگان و صاحب نظران برای حل مسأله یا مشکلی با هم جمع می شوند وبه شکل دایروی می نشینند.برای هیچ کس مقام بلند و پائین مشخص نشده و در مورد موضوع به صورت آزادانه بحث میکنند.هر فرد به نوبۀ خود اظهار نظر نموده و بدون در نظر گرفتن مقام اجتماعی به موضوع مربوطه میپردازند.
جرگه از لحاظ تاریخی و عنعنوی در کشور عزیز ما از اهمیت خاص برخوردار بوده و مقام بلند در نزد ملت افغان دارد. نظر به تحقیقات تاریخی در زمان آریائی ها هم جرگه وجود داشته است و آنها بسیاری از مشکلات کوچک و بزرگ جامعۀ خود را از طریق راه اندازی جرگه ها حل می نمودند. آریائی ها دو نوع جرگه داشتند یک سیمتی (منطقوی) و دیگری سبها (قریه ای ، محلی) . در جرگۀ سیمتی موی سفیدان و بزرگان برای حل مسائل بزرگ مانند: انتخاب بزرگ منطقه و دفاع از سرزمین و جرگۀ سبها برای حل مسائل کوچک ، محلی یا خانواده گی برپا می شد.
جرگه تا امروز به حیث یکی از بهترین میراث ها توسط افغانان نگهداری شده و در عنعنات ملی از ارزش و اهمیت زیاد برخوردار است.امروزه در کشور جرگه باز هم به دو شکل برگزار میشود، 1_ در سطح محل یا قریه 2_ در سطح منطقوی
1_ برای حل مشکلات بوجود آمده در بین قوم، خویشاوندان و قبیله که به نام جرگۀ منطقوی یا محلی یاد میشود برگزار می گردد.2_ برای مقصد یا مرام ملی در سطح ملی درست میشود که به آن لویه جرگه نیز میگویند.که از اهمیت بسزائی برخوردار است. این قسم جرگه در تاریخ کشور در سطح ملی برای حل و فصل مشکلات پیش آمده مانند: تعیین رئیس یا بزرگ، در مقابل تجاوز بیگانه گان ، قیام ها و امثال آن برپا شده است.که هر جرگه در وقت و زمان خود تأثیر عمیق و نتیجۀ مطلوب داشته و ملت افغانستان را در بسیاری از حالات بحرانی و نازک نجات داده است.
به طور نمونه در سلسلۀ این جرگه ها میتوان از سه جرگۀ برگزار شده در دورۀ حاجی میرویس نیکه نام گرفت.جرگۀ نخست در قریۀ کوکران در سال 1105ه.ق. جرگۀ دوم در مانجه در سال 1119ه.ق. و جرگۀ سوم در همین سال در کندهار برگزار شده بود. در طی این جرگه ها مردم برای قیام ضد خارجی ها آماده شده و میرویس نیکه به حیث بزرگ ملی انتخاب گردید.
در شیر سرخ مزار شریف در سال 1747میلادی احمد شاه بابا منحیث بزرگ ملی انتخاب شد همین قسم در سال1841میلادی بعد از تجاوز انگلیس ها به افغانستان در لویه جرگۀ مجاهدین ملی مردم را به قیام آماده ساخته و رئیس این قیام تعیین شد. همچنان در زمان حکومت امیر علی شیر خان لویه جرگه ایجاد شد که پادشاه در آن صدراعظم و وزیران را انتخاب نمود. لویه جرگه زمان امیر حبیب الله خان که بی طرفی افغانستان را در جنگ جهانی اول تصویب نمود و بعد از آن در دورۀ حکومت امیر امان الله خان چهار لویه جرگه یا جرگۀ بزرگ شکل گرفت.
در جرگۀ اولی سال 1920میلادی برای حفظ آزادی ملت و مردم آماده گی گرفته شد.در لویه جرگۀ دوم سال 1923میلادی اولین قانون اساسی کشور تصویب شد.در لویه جرگۀ سومی سال 1924میلادی برای برقرار نمودن نظم و آرامی در اردوی داخلی تدبیراتی گرفته شد و در لویه جرگۀ چهارم در سال 1307هجری شمسی بخاطر تحقیقات راجب سفر های اروپائی امان الله خان برگزار شد.
در زمان زمامداری نادرخان لویه جرگۀ سال 1309 هجری شمسی به راه افتاد که در آن قانون اساسی کشور تصویب گردید.و در زمان زمامداری محمد ظاهر شاه، لویه جرگۀ کشور سهم نگرفتن افغانستان را در جنگ جهانی دوم فیصلۀ نمود و لویه جرگۀ سال 1343 هجری شمسی قانون اساسی جدید افغانستان را تصویب کرد. و همین طور در بسیاری از لویه جرگه ها تا حال در سطح ملی برگزار گردیده است که ارادۀ ملی را تقویت نموده و بهترین وسیلۀ تفاهم ملی بشمار میرود.
