میرزا محمد رضا، پسرمیرزا محمد کاظم؛ پسر میرزا ابوالفتح؛ پسر میرزا ابوطالب مایل؛ پسر میرزا ابوالفتح؛ پسر خواجه علی اکبر؛ پسر خواجه محمدهاشم؛ پسر خواجه محمد طاهر؛ پسر خواجه جلال الدین ارشد؛ پسر خواجه سراج الدین علی، مستوفی، شاعر و نویسنده زبردست میانه قرن دوازدهم هجری قمری (1164-1230) است. رضا در خانه واده ادبی وهنرمندی که از دیر وقت در برناباد فعالیت داشتند، زاده شد. وی سالزاد خویش را چنین مینگارد:«تاریخ تولد این منکسرالبال شب سه شنبه سلخ شهر شوال سنه (1164هـ.ق) صورت وقوع یافته واین قطعه مشتمل بر تاریخ هجری انسالست؛ لراقمه:
به تاریخ عمری که شد صرف غفلت دراندیشه میبود این عبد راجی
که پیـر خــرد بهــــر دلجـــویی مـن بگفتـــــا محمد رضا باد تاجی
بصحـرای عـدم خوش خفـته بودم مرابانیســتی خویش خوش بود
ازان خـواب خوشــم بیــدار کرد ند نمیدانم کزین خود چیست مقصود»
(رضا/ ص127: 1)
پدر میرزا رضا در دورهٔ حکمرانی احمدشاه بابا منشی دارالسلطنهٔ هرات بود. پادشاه افغانستان توجه خاص به منشیان واشخاص قلم بدست داشت ازهمین خاطر بعد از مقرر شدن تیمورشاه در ادارهٔ امورهرات، نامه از جانب پدرش میرسد و او را توصیه میکند که به میرزا محمد کاظم (پدررضا) منشی دربارهرات درهر باب باید مراعات شود و در صورت تلف شدن حقوقش درکدام مورد، غور وبرسی صورت گرفته حقش ادا شود. تولد محمد کاظم در سال (1138هـ.ق) صورت وقوع یافته است وبه سال (1206هـ.ق) در سن شست وهشت سالگی دار فانی را وداع گفته وبه دیار باقی شتافت. محمد کاظم چند حوض احداث کرده است، از آنجمله میتوان به حوض میر حسینی واقع مصرح ، حوض قریه جبرئیل بلوک انجیل هرات وبازسازی حوض قطب الدین پهلوان اشاره کرد .
رضا درسوگواری پدرش مرثیه یی میسراید و در حاشیه صفحه) 122(تذکره، این بیت درج است.
گیتی که نشیمن زوالســـت آســـوده دلی در او محــالســـت
ماتمکده ایست تیره و تنگ در وی ز وفا نه بوی ونه رنگ
ازآنجا که ریاضت وگوشه نشینی دربین این خانه وادهٔ هنرمند معمول بود و در آثار هر یک شان از نا پایداری و بیوفایی دنیا وتوجه به آخرت اشارات رفته در جای جای تذکره رضا نیزچنین اشارات - چه درنظم وچه در نثر - دارد، ازجمله دراینجا چند بیت را که بیان کننده این گفته است مینویسم:
«تخم در مزرعی چه افشانی که بود حاصلش پشـــیمانی
گر ترا چشم بر ثبات وبقاست نهرقلزم سراب دورنماست» (رضا/ ص83: 1)
«بوستان دهر را برک ونوایی کس ندید چهره اقــبال را رنک وفـــای کـــس ندید
برفریب اباد دنــیا اعتماد از عقل نیست زان کزو پر فتنه تر محنت سرای کس ندید»
(رضا/ ص86: 1)
« از خلق روزکار امید وفا مدار زیرا که بوی مهردراین روزکارنیست»
(رضا/ ص83: 1)
تیمورشاه ابدالی «پادشاه افغانستان» خودش شاعر بود و محافل بزرگ شعر خوانی را ترتیب میداد وشاعران را تحسین و تشویق مینمود. رضا از دوره پادشاهی او به نیکی یاد کرده می گوید:
«انکه اوصافش نکنجد درخیال عاجز ازشرح شان او مقال
خسرو والا کهر تیــمورشــاه معــدلت پرور خدیو بیهمال
تا ابــد پاینـــده بـاد دولتـــش ایمن ازاسیب نقصان وزوال» (رضا/ ص90: 1)
میرزا رضا در اواخرعمر به تحریر تذکره «میرزایان برناباد» که درحقیقت گنج اطلاعات است در مورد خانه وادهٔ میرزایان، مبادرت نمود؛ چنانچه گوید:
«و در حین تحریراین کلمات پنجاه وشش مرحله از مراحل زندگانی را طی نموده زبان حال مترنم باینمقالست، لراقمه:
نمودم پنجه و شش سال عمر خویش را ضایع
با فــعال عبـث از کثــرت غـفـلت و نــادانی به هر شغلی که ورزیدم بهرکاری که کوشیدم
ندارم حاصـــلی از آن کنون غیر از پشـیمانی
نمــودم سـعی ها، دیـدم سـتـمها با و جــــود آن
شـــــده از تیره بختی این چنین روزم شبستانی
بتحصــیل ســـر وســـامان کشیــدم رنج بیپایان
کنـــون با اینهمه سـعیم به این بیسروسـامانی
نه بهره دارم از دنیا نه خاطر جمعی از عقبی
چنین عمری عزیزی را نمودم این چنین فانی
رضــا با اینهمه شـــرح ندامت بازهم اکنـون
چــرایی اینهمه غافل چرا ســـرگرم عصـیانی»
(رضا/ ص127: 1)
آنچه از متن این ابیات هویداست همانا پشیمانی میرزا رضا از زندگی تلف شده اش است. او همواره از زندگی گذشته اش افسوس میخورد به خصوص، ظلم و جفایی که از مردمان زمانش به وی رسیده است.
چنانچه گوید:
زان جــفاها داغها بر سینه سوزان ماست زان ستم صد شعلهٔ غم بردل بریان ماست
میرزا رضا مدت هفده سال به شغل وکالت غوریان مصروف بود واز اینکه این شغل او را از تحصیل معرفت وکمال باز داشته چنین میگوید:
«صحبت پست فطراتان جهول میکند عقل را از آدم ســلب
نشــنیــدی که گفـت پیغـمبر صحبت الاحمق تمیت القلب
و در آن زمان بشغل زراعت و گلکاری وهرزه گردیهای شکار باز و سیر صحاری، اوقات میگذرانیدم؛ فرد:
دریغ عمر جوانی که ضایعش کردم نکرده خدمت لایق درایندرگاه»
(رضا/ ص129: 1)
وهمچنین ازشخصی به نام ابراهیم خانِ غوریانی كه تمام اموال او را تاراج نموده، سخت شکایت دارد وقسمت از تذکره را به چگونگی این حادثه پرداخته است. دراین بیت جزای وی را از خداوند خواستار است؛ بیت:
ای انکه کنی بیشه دفع نمرود بربــاد دهـــی بیکدمی قوم ثمود
اکاهی ازاحوال من وابراهیم یارب به جزا رسان تو خود انرا زود
تحصیلات میرزارضا: میرزا رضا در تذکره خود بطور مکمل اشارات راجع به تحصیلات خود نموده که در آتی آمده است. «بتاریخ هفتم سنه (1170) والد حمیده خصال این منکسرالبال را درنزد محمدعلی بیک مشهوربه قاری به درس خواندن گذاشتند:
مکتب از گلزار معنا در بروی من گشاد تا معلم زد بچوبِ گل مرا بلبل شــدم
وبعداز ختم کلام الله در نزد مرحوم کمالات دستگاه میرزا عبدالله متخلص بمفتون وآقا رفیع متخلص بجامع که هر دو سرامد اهل کمال وخوش نویسان عصر بودند سرمشق گرفته مشق مینمودم و در هر چند وقت در خدمت یکی از اهالی علوم وافضال چون سلالة السادات الامجد آقا سید محمد ومرحوم شیخ ضیاءالدین ومرحوم میرزا حسن بتحصیل علم اشتغال مینمودم؛ فرد:
طفلی ودامان مادر خوش بهشتی بوده است تا کمان ما بخود بردیم سرگردان شدیم»
(رضا/ ص128: 1)
وی مبادی علوم مختلف از جمله صرف، نحو، منطق، هندسه، حکمت، حساب وهیئت را فرا گرفته است؛چنانچه گوید:
تهی دستان قیمت را چه سود از رهبرکامل که خضرازآب حیوان تشنه می آرد سکندر را
درجای دیگر:
«نه ازصرف ونجوم زبان تیز شد نه از منطقم نطق لبریز شـد
مرا مختصـــر کنــدن جــان بـود مطول سـر زلف جانان بود»(رضا/ ص128: 1)
«بتاریخ (1183 هـ.ق) که اتفاق مصاحبت واختلاط این بیسروپا، با بعض اهل هوا مبتلا شده از تحصیل معرفت وکمال بالمره غافل، بلکه از دنیا وعقبا، ذاهل گردیدم هرچند مرحوم والد قبله گاه مهربان نظرباشفاق وعطوفت خاصی که پدران رابفرزندان میباشد به نصایح مشفقانه این سرگشتهٔ بادیه خسران وحرمان را هدایت میفرمودند به مقتضای غلبهٔ هوا وهوس که لازمهٔ آن سن بود اثری برآن مترتب نمیگردید و فایدهٔ نمی نمود ولهذا ازچاره سازی درامده بجهت اینکه این سیاه روزگار را ازانکاربازدارند تدبیری فرموده حسب الرقم شاه غفران پناه تیمورشاه این سرگردان وادی خسران را به وکالت ولایت غوریان منسوب ساخته وبه برناباد روانه نمودند.» (مایل هروی/ص.57 :4)
خانه وادهٔ میرزا رضا:
محمد رضا دراین تذکره به طور مفصل به شرح زندگیش پرداخته که به گونهٔ مختصر، به آن اشاره صورت میگیرد:
میرزا رضا سه بار ازدواج کرده بود واز هرکدام صاحب چندین اولاد شد که بعض شان در خُرد سالی در آغوش خاک آرمیدند. رضا تاریخ ازدواج ها وتولد فرزندانش را همراه سرودن شعرمتذکرشده است.
- بار اول بتاریخ بیست وهفتم ماه شعبان سال( 1183هـ. ق) با دخترِ میرزا محمد باقر(کاکایش) ازدواج نمود وحاصل این ازدواج سه پسر بود که نام هریک با سال مولود شان در زیر متذکر میشوم:
- محمد ارشد: دریازدهم ماه محرم الحرام سال (1191هـ.ق) تولد شد .میرزا رضا درمورد تولد فرزندش چنین میگوید:
«شد چو فرزند عزیز ارشد قرة العین محمد ارشد» (رضا/ ص130: 1)
- ابوطالب: دربیستم ماه ربیع الاول سال (1192هـ.ق )تولدش صورت وقوع یافته است.
«شـــگفت از ریاض امیــدم گلی دلم کرد تاریخ آن ادعا
که برداشت سر هاتف فکر گفت ابوطالب ابن محمد رضا » (رضا/ ص130: 1)
- باقر: رضا راجع به تولدش چنین گوید:
«گلی از گلــبن امیـــد بباغ دل من شـــد شــــگفته ز عنـــایات خـــدا
سال تاریخ ولودش ز خرد جستم گفت صبح جمعه سیم شهر ربیع الاولی»
(رضا/ ص130: 1)
این فرزند رضا در دو سالگی بسبب مرض «قلاع» راهی دیارباقی گردید.
- بار دوم میرزا رضا، درمشهد مقدس با دختر میرزا ابوالقاسم ولد میرزا مومن جاجرمی ازدواج نمود. از سخنان رضا هویداست که به این ازدواج راضی نبوده بلکه به اِصرارشخصی به نام یزدان بخش این ازدواج صورت وقوع یافته است.
درهفتم ماه ذیحجة الحرام سال (1204 هـ.ق )به درخواست پدرخود با دختر میرزا معصوم ازدواج نموده است وطوریکه در این تذکره نوشته است ثمرهٔ این ازدواج سه پسر بوده است که به ذکر نام هر کدام شان میپردازم.
- حسن: در ماه محرم الحرام سال (1207 هـ.ق)تولد شد.محمد رضا دراین مورد چنین میسراید:
«بشگفت ز گلشنم گلی کز رخ خود گلزار دل مرا طراوت داده
جستـــم زخرد ســـال ومه مولودش گفتا که شب شش محرم زاده» (رضا/ ص133: 1)
و در دو سالگی وفات نمود.
- مصطفی: درهشتم ماه شعبان سال (1211 هـ.ق)تولد شد.
«درهزار و دویست یازده است شب دوشنبه هشـتم شــعبان
سال مولود (مصــطفی ) و بود لفظ «تاریخ» نیـز دال بران
از ریاض دلم دمید گـــلی شـــد همین نکته نیز مخبر ازان»(رضا/ ص133: 1)
- محمد سعید: این طفل به دوماهگی وفات نموده است.
«گشــت بگلزار دلــم نو گلی برحسب مطلب من جلوه گر
خواستم از پیر خــرد تا دهد از مه واز ســال ولودش خبر
خضر خرد گفت محمد سعید زاده ببیســت ســـه ماه صـفر»(رضا/ ص134: 1)
رضا از پسرش ارشد دارای دو نواسه بود به نامهای یوسف که در دوسالگی مرد ودیگرش به نام اسماعیل؛ چنانچه گوید:
«گــــلی امــروز مرا از چــمن امانی شد شگفته ز نسیم کرم یزدانی
طفلی از مرحمت خود به محمد ارشد لطف فرمود جناب احد سبحانی
نام او گـشــت به الهام خرد اسمعیل دل رضایست که گردد برهش قربانی
از خدا دارم امید اینکه ز لطــــــفش دارد پدرش را به من آن را به پدر ارزانی»
(رضا/ ص134: 1)
میرزا رضا برادری داشت به نام محمد علی که در دارالسلطنه هرات وظیفه اجراء میکرد و با برادرش در امور همکار بود.
ممدوحین میرزارضا:
شاه محمود، شاهزاده کامران، یوسف علی خان حاکم غوریان، وزیرفتح خان وپدرش میرزا محمد کاظم که در مرگش مرثیه سروده است.
از کسانیکه رضا شکایت دارد:
میرزا ابوطالب ومیرزا ابوالفتح برادران میرزا ابوالقاسم، میرزا ابراهیم ولدمیرزا ابوالقاسم کسانی اند که میرزا رضا به آنان توجه خاص داشته و در کنار مهمانداری ، به آنها کمک مالی نیزنموده است؛ اما در وقت دربدری وبینوایی که عاید حال رضا و خانه دان میرزایان شده بود، هیچکدام به این وضع بد توجه ننموده با رضا قطع رابطه نمودند. او در این ابیات، درد دل خویش را چنین بیان نموده است.
این دغل دوستان که می بینی مگســـاننــد گرد شـــیریـــنی
تا حطامی که هســـت مینوشـند همچو زنبور بر تو میجوشـند
بعد از اینکه دهت خـراب شـود کیســه چون خانهٔ رباب شـود
ترک یاری کنند و غمخـواری دوســتی خــود نـبوده پنـداری
اموال رضا:
میرزا رضا ثروت زیاد داشته وباغ ها وخانه هایی نیز احداث نموده که اعمار هر کدام را به نظم در آورده است:
1- باغی که در کنار مزار «پیر سبز پوش» اعمار نموده است .
«بتعمیر تقدیر و طرح قضا اقل خـــلایق محـمد رضـــا
چو بود آرزو گوشهٔ عزلتـــش بنا کرد این باغ و این خانه را
که تا بر طریق بزرگان خویش در اینجـــا کند انـزوا اختیار
از الطاف حق دارد این آرزو که او را میســـر شود این رجا» (رضا/ ص135: 1)
2- احداث باغ پنجاه جریبی واقع سمت شرقی برناباد می باشد.
3- حرمسرایی که برای نشیمن خود ساخته است وبرای آن این شعر را گفته است:
«جای نشیمن مرا چون دل من تنگ بود منزل دیگر به خود باز نمودم بنای
کردم از استاد عقل سال بنایش سؤال عقل همان لحظه گفت منزل عشرتفزای»
(رضا/ ص135: 1)
4- احداث دو حجر طاحونه تنوره است که در مابین سمت شرقی قریه برناباد ساخته است.
سالمرگ رضا:
براساس مقدمه انگلیسی خانم(ن.ن. مانویچ) که ضمیمه همین نقل تذکره است میرزا رضا درسال (1815م)مطابق (1230 هـ.ق) به عمر65 سالگی از دار فانی به دیارباقی شتافته ومسافر عالم بقا گردیده است.
آرامگاه رضا:
وی درزادگاهش برناباد در زیارتی موسوم به «ملای کلان» واقع در شمال قریه برناباد که درجنوب دریای هریرود قرار دارد، درجوار آرامگاه نیاکان هنرمندش (میرزاها)، مقابل مقبره میرزا ارشد، مدفون است.
آنچه مشاهده شد، سنگ قبرش شکسته ابیات ذیل درآن حکاکی گردیده است.
سپهر فضل وهنر میرزا رضا زسپهر نشـان نداد قرینش بصد هزار قران
نه در خصال مر او را مثال درامثال نه در کمال مر او را قرینه در اقران
بعقل ورای چو اجداد خود یگانه دهر بعز جان چو آبای خویش فخر زمان
بنـظم ونثـر چو برداشـتی قلم گـشـتی خجل ز کلک در افشانش ابر در افشان
ندیده چون بجز از فتنه فیض از ایام نیافتن چون بجزاز کینه مهری از دوران
دریغ ودرد که رفت از جهان کشید وگشاد دریچه های مصـــیبت براه اهل جــهان
چو رفت وجست مکان در جهان تاریخش
همــــا نوشــت مکــان رضا بود بجــنان
«ریش سفیدان برناباد «هما» را دختر او میدانند اگر از دختراو باشد از پدر خود در سرودن شعر پخته تر است.» (این خط نیز در پاورقی کتاب میرزایان برناباد اثر مایل هروی موجود است ص 66)
آثارمیرزا رضا:
میرزا رضا در تذکره اش هیچ نام از آثارش نگرفته است، اما دربعضی از کتابها از جمله میرزایان برناباد وتذکره زرنگار اشاراتی صورت گرفته است که به ذکر هرکدام در ذیل اشاره میشود.
1- تذكره محمد رضا برنابادي:
2- دیوان غزلیات:به نقل از استاد خلیل الله خلیلی در آثارهرات واستاد غلام رضا مایل هروی در میرزایان، میرزا رضا مجموعهٔ اشعاری دارد.«اشعارمیرزا رضا چون اشعار اجدادش پخته گی ندارد.» (مایل/ ص 67: 4)
«دیوان غزلیات او دیده شد، طبع روان وساده یی دارد.» (خلیلی|ص352: 3)
«میرزارضا مجموعهٔ اشعاری نیز دارد.چندانکه ادب دری افغانستان را سیرمیکنیم درقرن دوازده وسیزده فتور ادبی مشاهده میگردد واین فتور درغالب کشورهای دری زبان موجود بوده است واندرین دوره سیر نزولی خود را پیموده واستحکام وانسجام ادب قرن ده وحتی قرن یازده را در روزگار میرزا رضا نمیبینیم.»(مایل هروی|ص70 :12)
نمونه غزل میرزا رضا:
«چون برگ گل که ز باد بهار لرزد وریزد بدســتیارقدح ازخـــمارلرزد و ریزد
زدیدهٔ خون دلم قطره، قطـــره چون یاقوت بیاد لعــــــل لب آن نگار لرزد وریزد
شوی چوساقی مجلس توجام می زکف من ز اضطراب دل بیقرار لرزد وریزد
ز انتظار دوچشمم سفید گشته چو نرگس سرشکم ازمژه سیماب وار لرزد وریزد
زفرط شرم وحیا قطره قطره همچون در عرق ز سیب زنخدان یار لرزد وریزد
شود چو یار توساقی«رضا»پیاله به دست چوجام می به کف رعشه دار لرزد و ریزد» (بها|ص43: 2)
3-چهل حدیث:یکی دیگر از آثار میرزا رضا است، که شست حدیث را ترجمه کرده است وبه نظم درآورده است.«وبعدازحمد گوید:
شرح این چل حدیث کرد رضا ختم درهـشـتم مه شـعبان
از همان هـشــــتم مه شـعبان سال تاریخ نیز گشت عیان
اما بعد: این نادم من الجرائم ومآثم محمد رضا ابن محمد کاظم درحینیکه سنین عمر از اربعین تجاوز نموده و در مابین خمسین وستین بدین گونه تفسیرشده:
قلیل الشفقه خیرمن کثیرالعباده
تـــا تــوانـی بخــلق نیــکی کــن خوبی از هیچکس دریغ مدار
هست بی شبه این حدیث صحیح از احــادیـــث ســـید الا بــرار
که اگــرشـــفقت انــدکی باشـــــد بهتر اســت از عبادت بســیار
الفضل باالعلم والادب لابالمال والنسب
فضل هر فاضلی بهر مفضول در حقیقت بود بهعلم وادب
نیســــت جایز که ابلهان جویند فضل بر عاقلان بمال ونسب
خیرالنــاس من ینفع النـــاس
بهترین خلایــق اســـت کــسی که رسد نفع او به خاص به عام
ای خوشــا حال خیّری که ازو منتــفع خلق می شـــوند تـمام
لیــــس الخـــبر کا المعا ینـــه
ای ظهوری که هـــست در دیدن نیست شبه که در شنیدن نیست
واضح است این حدیث بر همه کس که شــنیدن مثال دیدن نیســت
من سـعادة المرءحــسن الخلق
هســت ازیمن نیکبختی مرد آنکه اخلاق اونکوباشــد
نیست کس را سعادتی زین به که بهر حال نیکخو باشـــد
طوبی لمن حاسب نفسه قبل ان یحاسب
مرحبا برکسی که می سنجد کار خود را همیشه در دل خود
بیشتر از حساب روز حساب میـــکند فرق حق و باطل خود
القناعة کنز لایفنی
حرص بگذارودر قناعت کوشجان من گو زاهل عرفانی
که قنــاعـت بود چــنان گنــجیکه نگردد بســالــها فــانـی
خذالعلم من افواه الناس
علم اخذ از زبان مردم مـــن زانکه هر علم کان بود بهتر
چون در افواه میشود مشهور شــــنود هر که میکند از بر»
باید متذکرشوم که این ابیات را، ازکتاب میرزایان برناباد اثراستاد غلام رضا مایل هروی نقل نمودم.
سر چشمه ها
برنابادی، محمد رضا. تذکره محمد رضا برنابادی (چاپ عکسی از روی نسخهٔ خطی). ناشر: ادارهٔ انتشارات دانش شعبهٔ ادبیات خاور.
بها، بهاءالدین.(1384هـ.ش).تذکره زرنگار. هرات: چاپخانه توانا.
خلیلی، استاد خلیل الله. (1383هـ.ش).آثار هرات . چاپ دوم. تهران: انتشارات وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی.
مایل هروی، غلام رضا. (1348 هـ .ش). میرزایان برناباد. نمبرنشرات 91(12550).
ګرد آورنده: معروفه صديقي
